Rækjur
Fjölmargar tegundir af rækju eru til í heiminum og skiptast þær í
kald-og hlýsjávartegund. Auk þess eru til vatnarækjur.
Pandalus Borealis lifir í
köldum sjó og er sú tegund kaldsjávarrækju sem mest
veiðist í heiminum. Það sem hér fer
á eftir um líffræði rækjunnar á
við tegundina Pandalus Borealis.
Lýsing
Rækja er rauð að lit þegar hún er lifandi
og bleik
þegar hún er dauð. Líkaminn skiptist í höfuðbol
og afturbol, oftast nefndir ,,haus”og,,hali” (1.mynd). Neðan á
höfuðbolnum eru fimm pör gangfóta en fimm pör
sundfóta neðan á afturbolunum. Einnig eru nokkrir
flóknir munnlimir og langir fálmarar framan á höfuðbol. Annað par gangfóta
er lengra en aðrir gangfætur og með örsmáum gripklóm.
Heimkynni
Heimkynni
rækju eru á norðurhveli jarðar. Útbreiðslan er mikil, allt frá
Norðursjó,
Skagerak, norður í Barentshaf, við Ísland, Grænland, austurströnd Kanada og
suður að Mainefylki Bandaríkjanna og í Kyrrahafi frá Alaska að Kaliforníu.
Einnig finnst hún við Japan, Suður-Kóreu og í Beringssundi. Veiðisvæðin
eru þó nær eingöngu í Atlandshafi og Barentshafi. Við Ísland finnst rækjan
allt í kringum landið. Nær ekkert er þó veitt við suðurströndina.
Útbreiðslan er þó svæðisbundin enda þarf rækjan leirbotn og visst dýpi.
Talað er um úthafsrækju sem er djúpt fyrir Norður og Austurlandi á meira
en 200 m dýpi. Einnig telst Dohrnbanki, sem liggur við miðlínuna milli
Íslands og Grænlands, til okkar úthafsrækjumiða enda þótt meiri hluti
stofnins sé Grænlandsmeginn. Grunnslóðasvæðin þar sem rækja er veidd eru
eftirtalin: Við Eldey, við Snæfellsnes, Arnarfjörður, Ísafjarðardjúp,
Húnaflói, Skjálfandi og Öxnarfjörður. Á Berufirði og á Reyðarfirði
veiddust
nokkrir tuga tonna af rækju, en engin veiði hefur verið þar undanfarin ár.
Einfölduð mynd af
fæðukeðju í hafinu umhverfis Ísland. (Heimild: Lífríki sjávar).
Lífshættir
Úthafsrækjan heldur sig á leirbotni á 200-700 m dýpi en grunnslóðarrækjan
finnst á minna en 200 m dýpi og gjarnan inni á nokkuð djúpum fjörðum.
Hitastig sem rækjan lifir við er mjög mismunandi eftir svæðum . Á
grunnslóðarrsvæðunum við Vesturland er botnhitinn hár,eða 6 gráður að
meðaltali við Snæfellsnes og 4,5 gráður inni í Ísafjarðardjúpi ,enda
gætir hins hlýja Irmingerstraums mjög við vesturströndina .Til nánari
skýringar vísast til 1.myndar í bæklingi um sjóinn og miðin eftir
Svend-Aage Malmberg. Botnhiti djúpt úti fyrir Norðurströndinni er hins
vegar á bilinu frá 0-1,2 gráður að meðaltali og því lærri sem norðan
dregur og dýpra . Rækjan heldur sig mikið ofan við botninn að deginum og
syndir oft áfram á litlum hraða með því að blaka litlu sundfótunum. Sund
rækjunnar aftur á bak er hins vegar mjög hratt neyðarsund sem
gripið er
til þegar styggð kemur að rækjunni . Einnig er um að ræða dægurferðir
hjá rækjunni. Þannig getur rækjan létt sig þ.e breytt eðlisþyngdinni,
er skyggja tekur og farið upp í efri lög sjávar og því næst þyngt sig á
sama hátt er birta tekur þannig veiðist rækjan miklu betur á deginum
þegar hún heldur sig við botninn heldur en á nóttu til. Kjörbirta
rækjunnar er þannig sem mest myrkur. Fæða rækjunnar eru dýra og
þörungaleifar og smádýr svo sem lindýr og ormar á botninum, krabbaflær
og plöntusvif á nóttunni uppi í sjó.Sjá bækling um dýrasvif eftir Ólaf
S. Ástþórsson . Margir fiskar éta rækju. þar má telja þorskinn höfuðóvin
bæði á grunnslóð og djúpslóð . Einnig éta grálúða á djúpslóð,tindabikkja
ýsa og smokkfiskur á grunnslóð talsvert af rækju.
Kynþroski og hrygning
Útbreiðslusvæði rækju er stórt og hitastig því einnig
mismunandi. Kynskiptin frá karldýrum til kvendýra verða því mismunandi
stærð og við mjög mismunandi aldur. Á grunnslóðinni hér við land er rækjan
oftast þriggja til fjögurra ára þegar hún skiptir um kyn og stærri en á
grunnslóðinni, eða 22-24 mm. Talið er að mismunandi hitastig valdi hér
mestu þar sem hitastigið er miklu hærra á grunnslóðinni eða 4,5-6°c en
0-1,2°c að jafnaði í úthafinu fyrir norðan land. Mökunin fer fram rétt
fyrir hrygningu. Talið er að mökunin fari fram þegar kvendýrið er lint og
hálfdasað eftir síðustu hamskipti enda gæti verið hættulegt fyrir
karldýrið að nálgast kvendýrið þegar það er fullharnað. Kvendýrið er miklu
stærra en karldýrið og gæti því drepið það og étið. Talið er að fleiri en
eitt karldýr frjóvgi kvendýrið. Hrygningin fer fram á mismunandi tímum
eftir botnhita. Djúpt fyrir norðan land verður hún í júlí, en á fjörðunum
í september og nóvember við Eldey og Snæfellsnes. Fjöldi eggja er á
bilinu frá nokkrum hundruðum upp á annað þúsund og fer það eftir stærð
kvendýra. Eftir frjóvgun límir kvendýrið eggin við sundfæturna undir
halanum. Fóstrin þroskast hraðar í eggjunum eftir botnhita. Þannig er
eggburðatímabilið tíu mánuðir djúpt fyrir norðan land á
Norðurkanti, en fimm og hálfur mánuður við Snæfellsnes og Eldey. Klakið er
nánast á sama tíma eða í maí alls staðar við Ísland og er talið að
hrygningin sé sennilega stillt inn á að klakið verði nálægt þeim tíma sem
svifþörungarnir eru í hámarki á vorin. Eggburðatímabilið er mislangt
eftrir því hvar er í heiminum og fer það mest eftir botnhita (5.mynd). Sá
munur er einnig á rækjunni við Ísland að grunnslóðarækjan hrygnir
yfirleitt annaðhvert ár en talið er að hún hrygni árlega á svæðum þar sem
botnhiti er svipaður eða meiri en á grynnslóðinni við Ísland (4-6°c).
Sömuleiðis er vitað að rækjan í kaldasjónum í Barentshafi og við Spitsbergen hrygnir annaðhvert ár.
Aldur og vöxtur
Skel rækjunar vex ekki heldur stækkar
dýrið í stökkum samfara hamskiptum. Þau verða með þeim hætti að rækjan
sprengir af sér gömlu skelina og skýtur upp kryppu gegnum mótin milli
höfuðbols og afturbols. Þá þegar er hún klædd nýrri skel sem er lin og
þunn. Nýja skelin er stærri en sú gamla og þegar kítin og kalk bætist í
hana harðnar hún smám saman. Rækjan étur mjög gjarnan gamla haminn og
endurnýtir þannig ýmis nauðsynleg steinefni úr honum. Einnig verða
hamskipti við útlitsbreytingar samfara kynskiptum og sem undanfari
hrygningar eins eftir klakið. Kvendýr með egg á halafótunum yfir
eggburðartímann skiptir ekki um ham enda færu eggin þá forgörðum. Vöxturinn
minkar mikið og hamskiptum fækkar eftir að rækjan er orðin kynþroska
kvendýr, trúlega vegna orkunnar sem fer í eggjaframleiðsluna. Engar beinar
aðferðir eru þekktar til aldursgreiningar á rækju, þar sem hana skortir
varanlega harða líkamshluta sem vaxa með dýrum, svo sem kvarnir og
hreistur fiska og skeljar samloka. Aldur er helst reiknaður út frá
lengdinni, þ.e. tíðnidreifingu skjaldarlengda rækju á ákveðnu svæði og
breytingum frá ári til árs. Að klaki loknu er rækjulirfan sviflæg í 2-3
mánuði. Eftir 5-6 hamskipti sest rækjan á botninn og fer að haga sér eins
og eldri rækjur. Rækjan er um 3 mm að skjaldarlengd þegar hún verður
botnlæg. Talið er að rækjan verði elst fimm ára á grunnslóð og á að giska
24-25 mm að lengd. Þetta á þó ekki við um rækjuna í Arnarfirði sem er mjög
kaldur þröskuldfjörður og líklega verður rækjan þar töluvert
eldri. Úthafsrækjan verður elst sjö eða átta ára og á að giska 28-30 mm.
Þetta eru þó sennilega lágmarkstölur og taka ekki til greina að vöxtur getur stöðvast hjá kynþroska hrygnum. Talið er að vöxtur og aldur standi
mjög í sambandi við meðalhitastig í umhverfi dýra almennt. Þannig vaxa dýr
hraðar við mikinn hita og eru stuttlífari en dýr sem vaxa við lágan hita
vaxa hægar og eru langlífari.
Nytsemi
Meðalársafli rækju (Pandalus Borealis) í heiminum
var um 220 þús. tonn á árunum 1988-1992. Þar veiddu Grænlendingar 69 þús.
tonn, Norðmenn 49 þús. tonn, Kanadamenn 39 þús. tonn, Íslendingar 34 þús.
tonn og Sovétmenn 17 þús. tonn. Mestur hluti rækjunnar hér við land er
skelflettur og frystur og fluttur út. Árið 1993 voru t.d. 44% aflans flutt
til Bretlands, 25% til Danmerkur og 22% til Japans, aðallega heilfryst.
Hér við land er rækjan eingöngu veidd í rækjuvörpu. Rækjuveiðar við Ísland
hófust með tilraunum Norðmanna Ole G. Syre og Simonar Olsen í
Ísafjarðardjúpi árið 1924. Veiðarnar lögðust af en hófust aftur 1936 er
fyrsta rækjuvinnslan var stofnuð á Ísafirði. Önnur rækjuvinnslan var sett
á fót tveimur árum síðar í Bíldudal. Veiðarnar voru eingöngu stundaðar í
Ísafjarðardjúpi og Arnarfirði allt til ársins 1961 er fyrstu rækjumiðin
fundust á utanverðum Húnaflóa. Afli var á þessum árum mest rúmlega eitt
þúsund tonn á hverju ári en smájókst á grunnslóð eftir því sem fleiri
rækjumið fundust. Þannig bættist innanverður Húnaflói við árið 2965,
Breiðafjörður 1969, Eldey 1970, Berufjörður 1970, Öxarfjörður árið 1975,
Skagafjörður 1988 og loks Skjálfandi árið 1990. Enda þótt úthafsrækjuveiðar
hæfust um 1970 urðu þær ekki verulegar fyrr en við setningu laga um
kvótakerfi8 í fiskveiðum árið 1984. Takmörkun í fiskveiðum varð
þannig hvati fyrir sjómenn að hefja í auknum mæli veiðar á úthafsrækju þar
sem ekkert heildaraflamark var. Fyrstu takmarkanir á
rækjuveiðum voru þó á grunnslóðarrækju, en þar var fyrst heildaraflamark
árið 1962 fyrir Ísafjarðardjúp og Arnarfjörð. Frá 1974 hefur veiðunum
verið stýrt með því að leyfa ákveðinn hámarksafla á hverju svæði á
grunnslóð, og heildaraflamark hefur verið á úthafsrækju frá því árið
1987. Þrátt fyrir aflatakmarkanir á grunnslóð hefur stundum orðið að draga
verulega úr veiðum eða stöðva alveg veiðar í tvær til þrjár vertíðir.
Þetta hefur einkum gerst eftir að stjórnvöld hafa leyft meiri veiðar en
Hafrannsóknarstofnunin hefur lagt til í nokkur ár í röð. Einnig dró
verulega úr grunnslóðarafla á árunum 1986-1989 í kjölfar mikils afráns
þorks. Stærð úthafsrækjustofnsins hefur verið mjög mismunandi eftir því
hversu stór ókynþroska hluti þorskstofnsins er hverju sinni. En þorskurinn
vex upp fyrir norðan og austan land og er rækjan, einkum sú smáa mikilvæga
fæða þorsksins allt frá eins árs aldri hans. Úthafsrækjustofninn hefur
verið í miklum vexti undanfarið ár samfara miklum samdrætti í
þorskstofninum. Með fækkun óvina er nýliðun í úthafsrækjuna
nánast tvöfalt meiri árin 1990-1993 en 1980-1989.
